Felaket Sonrası Toplumsal İyileşme Rehberi

6 Şubat’ta peş peşe yaşanan Kahramanmaraş merkezli depremler yüzyılın felaketi olarak tanımlanıyor. 10 ili direkt olarak etkileyen ve Türkiye’nin geri kalanının hatta dünyanın takibinde olan afet, dışarıdan şahit olan herkese ikincil travma yaşattı. Afet bölgesinde yakınları olanlar ya da sadece insani duygularla travmanın ikinci dalgasını omuzlarında taşıyanlar da sosyal iyileşmeye ihtiyacı olan gruba dahil oluyor. Yine aynı şekilde bu grubun toplumsal bir tam iyileşme için afetzedelere önderlik etmesi gerekiyor. Peki toplumsal bağlar kullanılarak afet sonrası iyileşme süreci tam olarak nasıl ilerlemeli?

İlerleyen süreçte en önemli gereksinimlerimizden biri olacak toplumsal iyileşme adımlarını öğrenmek hem ikincil travma grubu hem de afetzedeler için çok önemli. Aotearoa Yeni Zelanda Felaket Sonrası İyileşme Rehberi’nden esinlendiğimiz içeriğimizde sosyal ilişkilerin öneminden ve birbirimizin yaralarını sararken dikkat etmemiz gereken dinamiklerden bahsedeceğiz.

Birbirimizin yaralarını sararken

Sosyal varlıklar olarak sosyal bağların öneminin farkındayız. Özellikle iyileşme döneminde sosyal bağların önemi daha da artıyor. Ancak göz ardı edilen noktalardan biri bu ilişkilerin karmaşıklığı. Bu karmaşıklık iyileşme gibi hassas dengeler içeren dönemlerde sorun yaratmaya yatkın hale geliyor. Aile, arkadaşlar, komşular gibi önemli unsurlardan destek görmek ya da onlara destek vermek iyileşme sürecini hızlandırabilir. Ancak her ne kadar daha fazla sosyal ilişkisi olan insanların iyileşme sürecinde daha şanslı olduğu düşünülse de, tehlikede olan aile veya arkadaşlar kişiyi çaresizliğe ve depresyona sürükleyebiliyor. Afetlerin can kaybına neden olduğu durumlarda, akıl sağlığı etkileri, özellikle bir topluluk içinde birden fazla ölüm varsa aileden arkadaşlara ve topluluk üyelerine kadar uzanıyor.

Dikkat edilmesi gereken noktalar

• İnsanların birbirine destek olduğu gerçeğini kabul edin.
• Kendilerine ve başkalarına yardımcı olabilmeleri için travma sonrası destek stratejileri hakkında topluluk bilgilendirme oturumları gerçekleştirin.
• Destekçilerin ihtiyaçlarını göz önünde bulundurun. Özellikle özbakım ihtiyaçlarını göz ardı etmeyin.
• Uygunsa, insanların kaybettikleri topluluk üyeleri hakkında düşünebilecekleri anma törenleri ve yıl dönümü etkinlikleri için alanlar oluşturun.
• Ruhani onarım, bağlantı ve arınma konusunda yardımcı olabileceği için dua veya benzer spiritüel ritüellerin uygulanmasına karşı saygılı veya kapsayıcı olun.

Topluluk uyumu ve katılımın önemi

İyileşme, etkilenen topluluklar içindeki ve arasındaki bağlantı ve katılım derecesinden büyük ölçüde etkilenir. Topluluk uyumu, toplulukların farklı topluluk üyelerinin ihtiyaçlarına yanıt vermesini sağlayarak işbirliğini kolaylaştırabilir. Afet gibi olumsuzluklarda topluluk uyumundaki artışlar yerini anlaşmazlıklara ve gerilimlere bırakabilir. Bu durumun topluluk dinamiklerinde kaymaları tetikleme riski ancak önceden oluşturulmuş bir toplumsal iyileşme planı ile önlenebilir. Afet öncesi ve sonrası müdahaleler, eğer söz konusu toplum kültürel olarak destekleyici, güçlendirici ve hem kendine hem de topluma fayda sağlamaya yatkınsa, dayanıklılık ve iyileşmeyi desteklemek için topluluklar içindeki sosyal yapıları geliştirebilir.

Dikkat edilmesi gereken noktalar

• Grup üyeliği kalıplarına dikkat edin ve yerel grupların faaliyete devam etme kapasitelerini destekleyin. Örneğin bazı gruplar daha geniş bir kesime, bazı gruplar ise izole edilmiş daha küçük gruplara odaklanabilir. Bu eylemler için etkinlik öncesi ve sonrası tesisler, ekipman ve/veya çeşitli faaliyetler için fon ihtiyacı açığa çıkabilir.
• Toplumsal organizasyonlara ve gruplara katılım teşvik edilmeli. Ancak bir ekip içinde yük dağılımını paylaşmak da bir o kadar önemli. Duygusal veya fiziksel olarak aşırı yüklenme ihtimaline karşın bazı topluluk üyelerini gözlemleyerek önlem alabilirsiniz. 
• Çeşitli topluluklardaki insanların, mevcut grupların içinde ve dışında bağlar kurması için fırsatlar yaratın.
• Kriz yönetimi ihtiyacına daima hazırlıklı olun. Topluluklar içinde çatışmalar yaşanabilir ve gerilimleri yönlendirme/çözme kapasitesi oluşturun.

Dışarıdan destek yönergeleri

Afetlerden etkilenen topluluklar genellikle kaynaklar, rehberlik ve duygusal destek dahil olmak üzere daha geniş bir toplumdan destek alabilir. Yaşadığımız son felakette hem ulusal hem de küresel ölçekte destek gruplarına şahit olduk. Hem maddi hem de manevi açıdan gerçekleştirilen destekler yerel ihtiyaçları karşıladığında afetzedelerin iyileşme süreci üzerinde önemli bir rol oynuyor. Bu nedenle topluluklar dış bağlantılardan yararlanma konusunda açık olmalı.

Dikkat edilmesi gereken noktalar

• Yerel topluluklar arasında hükûmet ve daha geniş toplumla bağlantı kurma olasılığı en düşük olanları belirleyin. Bu gruplar dezavantajlı bir grup ya da erişimin daha zor olduğu kırsal bir kesimde yer alan bir topluluk olabilir. İhtiyaçlarını savunmaları için bu grupları destekleyin. Aynı zamanda bu desteğin, sizin belirlediğiniz dinamikler ile değil, topluluk içindeki ihtiyaçlar tarafından yönlendirildiğinden emin olun.

İletişim ihtiyaçları

Sosyal bağlantıların alametifarikası güven inşa etmesindedir. Güçlü iletişim özellikle karar verme, kaynaklara erişim gibi süreçleri kolaylaştırdığı için kurtarma sırasında kritik olan bilgi akışını sağlar. Buna aile, arkadaşlar, komşular, hizmet sağlayıcılar, medya ve hükûmet arasındaki bağlantılar dahildir. Güçlü ilişkiler ve etkili yöntemlerle iletilen bilgi, sosyal sermayeyi daha da güçlendirebilir. Oysa zayıf sosyal bağlardan doğan zayıf iletişim, güvensizliğe ve suçlamaya yol açarak sosyal bağlantılara daha fazla zarar verilen bir döngüye yol açabilir.

Dikkat edilmesi gereken noktalar

• İnsanların afet sonrası ortamlarda iletişim kurma biçimleri, daha önce yaptıklarından çok farklı olabilir. İnsanların afet sonrası ortamlarda bilgilere nasıl erişmek ve bilgi sağlamak istediklerini değerlendirmek önemlidir. Aynı zamanda bunun kurtarma süreci boyunca değişebileceğine dikkat edilmelidir.
• Merkezi topluluk internet siteleri, haber bültenleri, duyuru panoları ve toplantılar, iyileşme hakkında resmi bilgilerin paylaşılması için önemli araçlar olabilir. Bu bilgileri topluluk liderleri, gruplar, ağlar ve sosyal medya aracılığıyla paylaşmak, güvendikleri platformlar aracılığıyla daha fazla kişiye ulaşmanın yollarını sağlayabilir.
• İletişim sağlama sürecinin insanların, ihtiyaçların ve koşulların çeşitliliği göz önünde bulundurularak herkes tarafından erişilebilir olduğundan emin olun.

Olası eşitsizlikleri yönetme

Sosyal sermaye iyileşme ve sosyal ilerleme için güçlü bir motor olabilir. Ancak öte yandan eşitsizlikleri şiddetlendirerek olası iyileşmeyi engelleyebilir veya yavaşlatabilir. Marjinal gruplar için akranlar, hizmetler ve savunucularla güvene dayalı ilişkiler bu noktada çok önemlidir.  Bununla birlikte sosyal sermaye, iyi bağlantıları olan bir grubun içindekilere fayda sağlayabilir. Baskın grupların genellikle kendi çıkarlarını korumaya eğilimli olması kendilerine fayda sağlasa da geniş çaplı bir iyileşmeyi engelleyebilir. Böyle bir durumda felaketin yükü daha az bağlantılı olan grupların üzerine kayarak ve dezavantajın etkilerini artırabilir. 

Dikkat edilmesi gereken noktalar

• Savunuculuk ve topluluk kuruluşları, dış kaynakları çekebildikleri, topluluk duygusunu geliştirebildikleri ve hizmet ve kaynakların dağıtımında eşitliği teşvik edebildikleri için (doğrudan hizmet kuruluşlarıyla birlikte) etkinleştirilmeli, desteklenmeli ve finanse edilmelidir.
• Marjinal gruplar, mevcut güvenilir hizmet sağlayıcılar aracılığıyla kurtarma desteğine erişebilir mi? Yerel topluluklar içinde genellikle kimlerin dışlandığını belirleyin ve onları proaktif olarak kurtarma sürecine dahil edin.

Kararlar: Kalmak, yer değiştirmek, geri dönmek

Sosyal ağlar ve çeşitli topluluklarla bağlantı, insanların yerel olarak yaşama veya bir felaketten sonra yer değiştirme konusundaki kararlarını etkileyebilir. Yüksek düzeyde sosyal sermayeye sahip mahalleler, afet sonrasında daha hızlı bir şekilde yeniden doldurulma eğilimindedir. Engelliler ve düşük gelirli kişiler de erişilebilir barınma seçeneklerinin olmaması nedeniyle yer değiştirme konusunda daha az seçeneğe sahip olabilir.

Dikkat edilmesi gereken noktalar

• Hangi yerel gruplar, alanlar, kaynaklar ve etkinlikler insanların birbirleriyle sosyal olarak bağlantı kurmasına yardımcı olabilir? Bu bağlantılar nasıl desteklenebilir? Söz konusu fırsatların kültürel açıdan hassas ve herkes tarafından erişilebilir olduğundan emin olun.
• İnsanların birbirinden çok uzakta, yüz yüze görüşemeyecek olsalar bile (örneğin sosyal medyadaki topluluk sayfaları aracılığıyla) etkinlik öncesi ve sonrası (örneğin ücretsiz yerel etkinlikler aracılığıyla) bağlantı kurma yollarını kolaylaştırın.
• Kalmak veya yer değiştirmek konusunda, kamu konutlarında veya kirada yaşayanlar gibi, diğerlerine göre daha az fırsata sahip olacak insanlar var mı? Bu kişilerin bağlantı kurmalarına ve ihtiyaçlarına en uygun desteğe erişmelerine yardımcı olacak fırsatları belirleyin.

Deneyimler: Kalmak, yer değiştirmek, geri dönmek

Bir felaketten sonra başka bir yere taşınmak veya bölgede yaşamaya devam etmek, muhtemelen iyileşme deneyimlerini değiştirecektir. Ancak uzun vadeli refah üzerindeki etkileri karmaşık ve değişkendir. Yerel olarak kalmanın faydaları, topluluk bağlantısı ve paylaşılan deneyimlerin tartışılması için fırsatları içerir, ancak arkadaşlar, komşular ve aile üyeleri ayrılmayı seçerse bu durum zayıflayabilir. 

Taşınanlar bundan dolayı suçluluk duyabilir ve yeni evlerinde sosyal olarak daha az bağlantı kurabilir. Ancak yer değiştirmenin artısı afet sonrası karmaşadan uzaklaşmanın faydasını görmektedir. Aynı bölgeden taşınan yeni komşuları olursa ruh sağlıkları korunabilir. Topluluk düzeyinde, afetten etkilenen bölgelerde geri dönüş yoluyla yeniden nüfuslandırma genellikle iyileşmenin bir göstergesiyken, gelecekte yüksek afet riski varsa yeniden yerleştirme gerekli olabilir.

Dikkat edilmesi gereken noktalar

• Afetlerden etkilenen insanların, afetten etkilenen bölgelerde yaşamasalar bile, isterlerse zaman içinde hizmetler, etkinlikler, hibeler ve araştırmalar hakkında bilgi alabilmeleri için bir iletişim kaydı veya çevrim içi bir platform oluşturun. Ancak bu noktada kültürel ve dilsel olarak farklı kişilerin yanı sıra çevrim içi teknolojilere erişimi olmayan kişilerin ihtiyaçlarını da dikkate alınmalıdır.
• Kurtarma destek paketleri (ve vaka destek çalışanı yaklaşımları), insanların yerel olarak kalmalarına veya yer değiştirmelerine bağlı olarak karşılaşabilecekleri stres faktörlerine uyacak şekilde tasarlanmalıdır. Planlama, yer değiştirmiş olanların destek hizmetlerine ve bilgilere nasıl erişebileceklerini dikkate almalıdır.
• Geçici ya da daha uzun vadeli toplu yer değiştirme gerektiğinde, eğer uygunsa aynı bölgeden insanların birbirine yakın yaşamasını sağlayın.

İnsan-hayvan bağları

Hayvanlar, değerli aile üyeleri olarak görülen refakatçi hayvanlar da dahil olmak üzere birçok insanın sosyal ve duygusal yaşamlarında önemli bir rol oynamaktadır. Bu bağlar özellikle sıkıntı zamanlarında önemlidir, ancak hayvanlar genellikle afet planlamasında ve müdahalede göz ardı edilir. Refakatçi hayvanların kaybı akut sıkıntıya neden olabilir ve insanları önemli bir destek kaynağından mahrum bırakarak afet sonrası ruh sağlığı risklerini artırabilir.  Afet anında evcil hayvanlar için alınabilecek önlemlere dair rehberimize buradan ulaşabilirsiniz.

Dikkat edilmesi gereken noktalar

• Afet planlaması ve iyileştirmede hayvan-insan bağlarının oynayabileceği rolün farkında olun.
• Hayvanlar için uygun hizmetlerin ve bakımın sağlanacağından emin olun.

Kaynak: Aotearoa New Zealand Guide to Disaster Recovery Capitals